آقا محمدخان
آقامُحَمَّدْخان، (ح 1155-1211ق / 1742-1797م)، رئیس ایل، بنیانگذار و نخستین شاه سلسلۀ قاجار (د ح 1210-1211ق / 1795-1797م). وی پسر بزرگ محمدحسنخان قُوانْلو بود که در استراباد زاده شد. مادرش دختر اسکندرخان قوانلو بود (اعتمادالسّلطنه، منتظم، 3 / 23). محمدحسنخان بعد از پدر خود فتحعلیخان (سپهسالارِ طهماسبِ دوم صفوی) که در 1138ق / 1726م کشته شد، ریاست تیرۀ قوانلو (اَشاقه باش) ایل قاجار را در استراباد و گرگان بر عهده داشت. وی در کشمکشهای ملوکالطوایف، در دفاع از صفویان (سلطنت شاه اسماعیل سوم) یا بهطور مستقل، ادعای پادشاهی داشت و در نبرد با زندیان و آزادخان افغان، اصفهان را گرفت و شیراز را محاصره کرد، لیکن به علت رقابتهای درونی ایل به دست محمدعلیخان، یکی از سران تیرۀ دَوَلویِ قاجار (یوخاری باش) که پیوسته بر تیرۀ دیگر ایل (اشاقه باش) ریاست داشتند (ملکم، 2 / 336). در 1172ق / 1758م کشته و سرش نزد شیخ علیخان سردار زند فرستاده شد. کریمخان زند با اینکه از گزند یکی از مزاحمان حکومت خود آسوده گشت، به شیوهای انسانی با قاجاریان رفتار کرد؛ وی دستور داد سرمحمدحسنخان را با گلاب بشویند و با احترام فراوان در زاویۀ حضرت عبدالعظیم به خاک سپارند (1172ق / 1758م).
نوجوانی
فرزندان محمدحسنخان از بیم سپاهیان زند به ترکمانان پناه بردند و آقامحمدخان که پس از کشته شدن پدر رئیس تیرۀ قوانلو گردیده بود در منطقۀ خود لشکری فراهم آورد، ولی نتوانست در نبرد با حاکم نیرومند گرگان محمدحسینخان قاجار دَوَّلو (د 1177ق / 1763م) کاری از پیش ببرد و از اینرو متواری گردید، لیکن محمدخان سوادکوهی حاکم مازندران که محل اختفای وی و یارانش را میدانست، او و یارانش را در اشرف (بهشهر) دستگیر کرد و به تهران نزد کریمخان فرستاد. وکیل پس از دلجویی از آنان، آقامحمدخان و خاندان او را 2 سال در دامغان زیر نظر نگاه داشت، ولی به علت عدم اطمینان کافی به توصیۀ محمدحسینخان آنان را را دوباره به تهران آورد و گروهی از جمله حسینقلیخان برادر آقامحمدخان را به قزوین تبعید کرد و دستۀ دیگر را که آقامحمدخان نیز در میان آنان بود، به شیراز گسیل داشت. پارهای از افراد برجستۀ خاندان آقامحمدخان نیز به مرور زمان خود را به شیراز رساندند و به وی پیوستند. منابع حاکی است که همۀ آنها در دربار زند با احترام روزگار میگذراندند و حسینقلیخان به دستور کریمخان به حکومت دامغان منصوب گردید. وی پس از چندی از محل حکومت خود به مازندران و گرگان رفت و با جمع کردن سپاهیانی از ترکمانان و قاجاریان، با نام جهانسوز شاه ادعای سلطنت کرد و بارفروش (بابل) را مرکز حکومت خویش ساخت، اما در برابر لشکریان زند شکست خورد و گروه بسیاری از مردم مازندران به دستور زکیخان زند (پسر عموی کریمخان) کشته شدند. حسینقلیخان که او را «پادشاه بیتخت و تاج» نامیدهاند، در 1181ق / 1767م توسط دو تن از غلامان خود کشته شد و این امر موجب شد که برادرش آقامحمدخان برای مدتی در دربار کریمخان در شیراز تحت مراقبت شدیدتری قرار گیرد.
در دربار کریمخان
آقامحمدخان نزدیک به 16 سال (1177-1193ق / 1764-1779م) در شیراز به سر برد (سپهر، 1 / 34). کریمخان با مهربانی بسیار با وی رفتار میکرد. وکیل به او اجازه داده بود که به شکارهای جرگۀ چندروزه رَوَد و او بیشتر با یکی از دو برادرش، جعفرقلی یا مهدیقلی، به شکار میرفت. کریمخان گاه در کارهای سیاسی با وی رایزنی میکرد و با نوعی کنایه او را «پیران ویسه» (وزیرِ افراسیاب) خطاب میکرد. اعتماد وکیل به او تا آنجا بود که میخواست وی را برای سرکوب کردن شورش حسینقلیخان به مازندران بفرستد (ملکم، 1 / 337). خان قاجار توسط عمۀ (یا خواهر یا خالۀ) خود (خدیجه بیگم) که به اندرون شاهی راه یافته بود و نفوذی فراوان داشت (پاکروان، 31؛ اعتمادالسلطنه، منتظم، 2 / 316)، از احوال درونی دربار و ماجراهای سیاسی شیراز باخبر میشد، تا اینکه از بیماری و مرگ قریبالوقوع خان زند آگاه گردید. پس به بهانۀ شکار از شهر بیرون شد و زمانی که نشانههای مرگ وی را دریافت، با نیرنگ و شتاب همراه 2 برادرش جعفرقلیخان و مهدیقلیخان و چند تن دیگر که شمارشان را تا 17 تن نوشتهاند، در 13 صفر 1193ق / 2 مارس 1779م از منطقۀ فارس بیرون آمد و با سختی و تنگدستی خود را به اصفهان و از آنجا به دولاب تهران رساند. در اصفهان و ورامین گروهی از سران قاجار و خوانین ایلات به او پیوستند (همانجا). در سر راه خود به مازندران، یکی دو محمولۀ «مالیات و خزانه» حکومت را که به شیراز میبردند مصادره کرد (ملکم، 2 / 338؛ اعتمادالسلطنه، منتظم، 2 / 316؛ سپهر، 1 / 35). از این قاجار اینان همراه وی بودند: باباخان (فتحعلیشاه) پسر حسینقلیخان، محمدخان دایی آقامحمدخان، پسرش سلیمانخان اعتضادالدوله که هنگام فرار از شیراز دستگیر شده اما به علت خردسالی او ا نکشتند، موسیخان و عیسیخان پسران اسکندرخان قوانلو که هر دو هنگام فرار از شیراز کشته شدند، رضاخان دولو، محمدامین آقا (عموزادۀ پدر آقامحمدخان) و چند تن دیگر که برخی از آنان تا استرآباد محمدخان را همراهی کردند.
استوارسازی سلطنت
الف ـ نبردهای ابتدایی
آقامحمدخان 36 تا 38 سال داشت (ملکم، 2 / 338) که به مازندران رسید. در اینجا گروهی از قاجاریان به وی پیوستند. برادرش مرتضی قلیخان که پیش از وی قدرتی در منطقه به دست آورده و خود را پادشاه خوانده بود، از ورود آقامحمدخان به گرگان جلوگیری کرد (سپهر، 1 / 35). کشمکش میان آقامحمدخان و مرتضی قلیخان و دیگر برادران آغاز گردید. آقامحمدخان پس از 4 سال جنگ و شکست و پیروزی (ملکم، 2 / 338)، بر برادر خود مرتضی قلیخان چیره شد. برادر به روسیه گریخت و همداستان کاترین روم برابر خان گردید. در 1200ق / 1785م گیلان و مازندران و زنجان به زیر فرمان أقامحمدخان درآمد. در همان سال با مرگ علیمرادخان زند، منازع و رقیب نیرومند وی، قدرتِ خان بدین سوی البرز منتقل شد و لرستان و خوزستان نیز مسخر او گردید. بساط روسها که به بهانۀ بازرگانی به سرپرستی کنت وینوویچ در شهر اشرف (بهشهر) کارخانهای گشوده بودند و خواستههای سیاسی داشتند، یکسره برچیده شد. در 1201ق / 1786م کردستان و سال بعد یزد به قلمرو آقامحمدخان پیوست. در 1205ق / 1790م، پس از جنگ و نیرنگ با افشارهای آذربایجان، آن خِطّه نیز تسخیر شد (ملکم، 2 / 339). آقامحمدخان پس از 2 سال جنگ و نبرد پیگیر و تلاش برای یگانه ساختن تیرههای قاجار، بر بیشترین ایالات ایران چیره گردید و تهران را به سبب نزدیکی به مازندران و مراتع ایل به جای ساری مرکز حکومت خویش ساخت (ملکم، 2 / 339). وی در این شهر در 1203ق / 1788م بیآنکه تاج بر سر نهد بر تخت شاهی نشست (ایرانیکا)، ولی اعتمادالسلطنه این واقعه را در ذیلِ سال 1200ق / 1785م آورده است. و همو مینویسد در 1204ق / 1789م برادرزادۀ خویش باباخان (فتحعلیخان) را به ولیعهدی برگزید (منتظم، 3 / 49).
ب ـ نبرد با رقیب اصلی
آقامحمدخان در نبردهای پراکندهای در اصفهان در برابر علیمرادخان (برادرزادۀ کریمخان) و جعفرخان (پسر صادقخان، برادر کریمخان) شرکت جست، اما رقیب اصلی او لفطعلیخان زند که در 20 سالگی پس از تاراندن رقیبان خانگی به تخت پادشاهی نشسته بود. آقامحمدخان در دوران زد و خوردهای داخلی زندیان، شمال ایران را یکپارچه ساخت و چون از اختلافهای جانشینان کریمخان و شخصیت ایشان آگاه بود، انقراض این سلسله را در نابود کردن لطفعلیخان شجاع و بیآلایش، اما کمسیاست و بیتجربه میدانست. از اینرو همۀ نیروی خود را در این راه به کار انداخت. خان قاجار یکبار در 1203ق / 1788م در هَزارِ بیضا (30 کیلومتری شیراز) با سپاهیان زند نبرد کرد و توانست پایتخت را محاصره کند، اما نتوانست به درون آن راه یابد، پس به تهران بازگشت. بار دوم با نیروهای بیشتر و نظمی آراستهتر وارد معرکه شد و در همان هنگام با حاج میرزا ابراهیم کلانتر شیراز که با سران زندیه اختلاف پیدا کرده بود، تماسهای محرمانه برپا کرد و در نبرد سِمیرُم عُلّیا سپاه زندیه را شکست داد. از اینرو، چون لطفعلیخان به سوی شیراز رفت و دروازۀ شهر را به روی خود بسته یافت و پادگانهای پایتخت را خلع سلاح شده دید، دریافت که در نبرد سیاسی نیز شکست خورده است و حاج ابراهیم کلانتر با رقیب او عهدی استوار بسته است. در آن زمان که شهریار زند عازم دشتستان بود، خان قاجار در تعقیب لشکریان وی تا شیراز پیش راند و دروازههای آن به روی قاجارها باز شد و شهر مسخر خان گردید. لطفعلی خان در جنوب سپاهیانی اندک فراهم آورد و در نبردی با قاجارها به سرکردگی مصطفی قلی خان دولو در نزدیکی شیراز دشمن را شکست داد. بار دیگر نیز در دشت قبله لشکریان دیگری از قاجارها را که به 000‘20 تن میرسیدند تارومار ساخت و برای فراهم آوردن آذوقه و کسب قدرت نظامی بیشتر عازم زَرقان گشت. آقامحمدخان با 000‘40 سپاهی عازم نبرد گردید و در «شهرک» (میان اصفهان و شیراز) با 000‘5 تن سپاه زندی روبهرو شد. در این نبرد لطفعلیخان با رشادت هرچه تمامتر خود را تا سراپردۀ آقامحمدخان رساند، لیکن به علت خیانت سرداران زندی و کمتجربگی خود شکست خورد، ولی خود را از معرکه بیرون آورد و به سوی کرمان رفت. آقامحمدخان پیروزمندانه به شیراز آمد و دستور داد افراد خاندان زند را اسیر کنند و همراه با استخوانهای کریمخان به تهران گسیل دارند. لطفعلیخان خود را به کرمان رساند، ولی به درون شهر راه نیافت. پس به طبس رفت و با کمک امیرحسینخان زنگویی 300 سوار فراهم و آهنگ یزد کرد و با شکست علینقیخان بافقی آنجا را بگشود و روانۀ شیراز گشت. وی در آنجا از قاجاریان به سرکردگی حاج ابراهیم کلانتر و محمدحسینخان قوانلو شکست خورد و نومیدانه روی به سوی طبس، بم و نَرْماشیر آورد. او در این پهنه به تکاپو افتاد و سپاهیانی فراهم آورد و به سوی کرمان رفت و در 1208ق / 1793م شهر را گشود و خود را پادشاه نامید و سکه به نام خویش زد. آقامحمدخان آسیمهسر و کینهتوزانه باباخان را با 000‘5 سوار و عنوان جهانبانی به سوی کرمان فرستاد و خود نیز با لشکری در حدود 000‘60 تن به دنبال وی روانه شد. لطفعلیخان با 300 مرد جنگی در برابر آن ارتش نیرومند جنگید. با اینکه مردم کرمان و همین ارتش اندک بیش از 4 ماه، از 17 ذیقعدۀ 1208 تا اول ربیعالثانی 1209ق / 17 ژوئن 1794 تا 26 اکتبر 1794م پایداری کردند، اما زیر فشارهای نظامی آقامحمدخان و قحط و غلا در شهر، آخرین پناهگاه زندیان فرو ریخت و لطفعلیخان آوارۀ بم گردید. آقامحمدخان در کرمان جنایت و سنگدلی را به نهایت رساند. شمار کشتگان، کور شدگان، زنان و دخترانی را که میان ارتشیان آزمند و خشمناک تقسیم شدند، چندین هزار تن برآورد کردهاند. حتی ملامحمد ساروی مورخ دربار خان چون وقایع جمعه 29ربیعالاول 1209ق / 24 اکتبر 1794م را مینگارد، نمیتواند از یاد «شنایع و قبایح و مناهی و فضایح» خودداری کند (شهر در 29 ربیعالاول سقوط کرد لیکن پایداری مردم تا اول ربیعالثانی به درازا کشید).
لطفعلیخان در بم ناجوانمردانه گرفتار شد و او را کت بسته به کرمان آوردند. آقامحمدخان با شادی و کینهتوزی، خود چشمان شهریار جوان را بیرون آورد و دستور انجام جنایت دیگری نیز در حق او داد که به گفتۀ مورخی بیگانه، نگارش آن مایۀ «آلودگی صفحۀ تاریخ» میگردد.
پس از آن لطفعلیخان با خواری به تهران گسیل گشت و به دست محمدخان قاجار دولو بیگلربیگی کشته شد و بدینسان زندیان برافتادند. آقامحمدخان پس از فاجعۀ کرمان عازم قلعۀ بم شد و به جرم کمک رساندن مردم آن به لطفعلیخان، شهر را گشود و مردم را کشتار کرد و سپس به شیراز بازگشت. میرزا ابراهیم کلانتر فارس با لقب اعتمادالدوله به عنوان صدر اعظم ایران برگزیده شد و حکومت فارس به باباخان تفویض گشت و در شعبان 1209ق / مارس 1795م خانِ پیروزِ قاجار به تهران آمد.
ج ـ نخستین لشکرکشی به قفقاز
آقامحمدخان در 1209ق / 1795م پس از آسودگی خیال از جانب زندیان و دیگر مدعیان برای رام کردن ابراهیمخان جوانشیر که حاکم قراباغ در قفقاز بود، و دفع هراکلیوس (ارکلی دوم والی گرجستان) که با روسها از در همکاری درآمده و بر پایۀ پیمان 1783م (1197ق) سرپرستی آنان را پذیرفته بود، روانۀ قفقاز گردید. حاکم قراباغ پل ارس را ویران کرد تا سپاهیان قاجار نتوانند از آن بگذرند، اما به فرمان آقامحمدخان در 2 ماه پل مرمت شد و لشکریان بدان سوی رسیدند و با تاکتیکهای نظامی حساب شده، پیشروی در 3 جبهه آغاز گردید (سپهر، 1 / 71-73): سمت راست به سوی شیروان، سمت چپ به سوی ایروان پایتخت ارمنستان و مرکز به سوی شوشا (یا شیشه، شوشی، پناهآباد) از قراباغ. پس از یک رشته نبردهای محلی در ایروان و شوشا و شیروان، شهر تفلیس گشوده شد (1209ق / 1795م). آقامحمدخان در اینجا نیز دست به جنایات هراسناک زد ازجمله کشتار 000‘15 تن، انداختن کشیشان به رود کورا، ویران کردن کلیساها، تصرف اموال مردم و ذخایر مالی و نظامی هراکلیوس و اسیر کردن 000‘25 مسیحی. او در رمضان 1210ق / مارس 1796م در دشت مغان، محل تاجگذاری نادرشاه، تاج کیانی بر سر نهاد و در اردبیل بر مزار شیخ صفیالدین اردبیلی شمشیر تشریفاتی شاهان صفوی را به میان بست (سپهر، 1 / 78-79؛ اعتمادالسلطنه، منتظم، 3 / 60؛ سایکس، 2 / 459). شاید بلندپروازیهای جاهطلبانهاش به سوی دستیابی به قدرت و شوکت شاهان صفوی و نادرشاه افشار، انگیزۀ وی در این کار بوده است.
د ـ گشودن خراسان و پایان حاکمیت افشاریه
در 1210ق / 1795م، همۀ مناطق کشور بجز خراسان در قلمرو آقامحمدخان قرار داشت. در این زمان، وی به بهانۀ زیارت بارگاه امام رضا(ع) لشکریانش را آمادۀ کارزار ساخت. گروهی از راه معمولی مشهد و گروهی دیگر از راه فیروزکوه و ساری و گرگان عازم شدند و در راه پس از سرکوب ترکمانان و نافرمانان محلی وام و رام ساختن آنان، از راه جاجرم و اسفراین وارد سبزوار شدند و راه را به سوی مشهد دنبال کردند. حاکمان خراسان که ظاهراً از نادر میرزای افشار، فرزند شاهرخ، فرمان میبردند یکی پس از دیگری وارد اردوی آقامحمدخان شدند. نادرمیرزا پدر نابینای خود را در مشهد گذاشت و از بیم خان قاجار به افغانستان گریخت و شاهرخ به پیشواز آقامحمدخان شتافت. خان قاجار پس از زیارت حرم امام برای گردآوری ثروت نادری هرکس را که دربارهاش گمانی میبرد احضار کرد و شکنجه داد. شاهرخ گرچه زیر شکنجه جای بسیاری از اندوختههای نادری را نشان داد، امّا شکنجۀ وی دمادم بیشتر میشد تا آنجا که دور سرش را خمیر گرفتند و بر آن سرب گداخته ریختند (ملکم، 2 / 345؛ سایکس، 2 / 460) تا جای گوهرهای یکتای نادری و از آن میان یاقوت بزرگ اورنگ زیب را که آقامحمدخان به دنبال آن بود. نشان دهد. خان پس از دستیابی به این گنجینه در حالی که که در خانهای خلوت روی جواهرات نادری میغلتید و لذت میبرد، شاهرخ کورو شکنجه دیده را به مازندران (یا تهران) فرستاد که البته تا دامغان بیشتر زنده نماند. آقامحمدخان 20 تا 23 روز در مشهد ماند. محمدحسن قراگزلو و اسماعیل آقای مکری را که از معتمدان وی بودند، به نزد پسران تیمور شاه (زمان شاه و محمودشاه درانی) به کابل و هرات فرستاد و خواستار تمکین از حکومت مرکزی و عدم دخالت در کارهای ماوراءالنهر و تسلیم شهر بلخ شد. نیز رسولی پیش بگی (بیگی)جان ازبک، خان بخارا، فرستاد و او را به سبب کشتن بیرامعلیخان قاجار (عزالدینلو) و ویران ساختن مرو و به اسارت بردن گروهی از ایرانیان بیم داد و از او خواست افزون بر تحویل مرو و رها ساختن اسیران، از حکومت جدید ایران تمکین کند. بگیجان میدانست که «اختهخان گوید و کند». از اینرو هراسناک شد و و به چارهجویی برخاست (عضدالدوله، 144). آقامحمدخان حاکمان منطقه اعم از ترک و ترکمان و کرد و فارس را رام خود کرد و آمادۀ لشکرکشی به ماوراءالنهر شد که تغییراتی در وضع سیاسی اروپا پیش آمد و خان بیآنکه به کارهای خراسان و ماوراءالنهر و مطیع ساختن بگیجان پایان دهد، روانۀ تهران شد و محمد ولیخان را با 000‘10 سوار به سرداری کل خراسان گماشت و در مشهد بداشت.
ه ـ لشکرکشی دوم به قفقاز
روسها از پیش در فکر تسخیر قفقاز بودند و از اینرو با حاکمان محلی پیوندها و پیمانهای نهان و آشکار بسته، در برخی نقاط قوای نظامی مجهز مستقر کرده بودند. در نخستین حملۀ آقامحمدخان به تفلیس و قفقاز، حدود 000‘6 سرباز به فرماندهی سرهنگ گوداویچ در داغستان آماده بودند که هراکلیوس متواری از او کمک خواست. این فرمانده در برابر قدرتنمایی آقامحمدخان از دربار کاترین دوم اجازه خواست که به هراکلیوس یاری رساند. کاترین بر پایۀ پیمان خود با فرمانروای گرجستان اجازه داد. نیز سرداری 22 ساله به نام زوبوف را با 000‘35 سپاهی روانۀ منطقه کرد. هر دو سپاه به دنبال پیروزیهایی در ناحیۀ رود ترک به هم پیوستند و حاکمان محلی را رام کردند و دربند، باکو، بخشی از طالش و شَماخی و گنجه تسخیر شد. دستهای از سپاه روس پس از عبور از جلگۀ شیروان وارد دشت مغان گشت و از رود ارس گذشت و آذربایجان را زیر فشار گذاشت. سپاه دیگر پس از اشغال لنکران از راه دریا، بندر انزلی و رشت و بخشی از گیلان را به زیر سیطرۀ خود درآورد. در این وضع بسیار پیچیده، آقامحمدخان پس از احضار باباخان به تهران و دادن زمام امور شهر به میرزا شفیع مازندرانی و ابقای محمدخان قاجار دولو در مقام بیگلربیگی تهران و دادن مسئولیت حفاظت شهر به او، خود در اواسط ذیقعدۀ 1211ق / مۀ 1797م با لشکری مجهز عازم آذربایجان گشت. در این هنگام خبر درگذشت کاترین و جانشینی پسرش پل و فرمان عقبنشینی ارتش روس از سوی او رسید (ملکم، 2 / 347؛ سایکس، 2 / 460). ابراهیم خلیلخان جوانشیر، حاکم قراباغ، باز دستور خراب کردن پل ارس را داد تا آقامحمدخان و سپاهیانش نتوانند وارد منطقۀ حکومتی او گردند. لیکن او با استفاده از مشکها و قایقها و به بهای به آب دادن بسیاری از لشکریان، از ارس که هنگام طغیان بهاری آن بود، گذشت و پس از عبور از آدینه بازار در 17 ذیحجۀ 1211ق / 13 ژوئن 1797م قلعۀ شوشا را گشود و بر آن شد که نواحی اشغالی را تصرف کند.
کشته شدن
آقامحمدخان 3 روز پس از ورود به شوشا از خطای کوچک 3 تن از فراشان خلوت خود به نامهای صادق گرجی، خداداد اصفهانی و عباس مازندرانی و سستی آنان در انجام کارها خشمگین شد و دستور کشتنشان را داد. صادقخان شقاقی که یکی از سرداران سپاه بود، و شاید به قول پارهای از مورخان در جریان توطئه بود، خواهش کرد که چون شب جمعه است، اجرای فرمان را به شنبه واپس افکنند. سرجان ملکم مینویسد: «در آن ایام مغزش به نوعی آشفته بود که به سرحد جنون میرسید و حرکتی که در این مقام از وی سر زد، دلالت کلی بر این معنی دارد» (2 / 347). پس خان قاجار فریب خورد و اجازه داد آن 3 تن همچنان به کار مشغول باشند، اما آنان از بیم جان، شبانه به خوابگاهش تاختند و با کارد و دشنه او را از پا درآوردند. دربارۀ روز، ماه و سال قتل وی اختلاف کردهاند: شنبه 21 ذیحجۀ 1212 (سپهر، 1 / 84)، شب جمعه 21 ذیحجۀ 1212 (نفیسی، 1 / 71) شب جمعه 1211 (سایکس. 2 / 461)، 21 ذیقعده (هدایت، 9 / 297-298) گفته شده، ولی بنابر دلایل و قراین موجود تاریخ شنبه 21 ذیحجۀ 1211 / 18 ژوئن 1797م صحیح به نظر میرسد (اعتمادالسلطنه، منتظم، 3 / 63؛ بامداد، 1 / 254). کشندگان جواهراتی را که خان همواره همراه خود داشت ازجمله بازوبندهای مرصع، شمشیر گوهرآگین و دریای نور و تاج ماه را برداشتند و نزد صادقخان شقاقی آوردند و به وی دادند. نعش آقامحمدخان ابتدا در شوشا به خاک سپرده شد ولی پس از استقرار فتحعلیشاه بر تخت سلطنت، حسینقلیخان عزالّدینلویِ قاجار که از بزرگان قاجاریه بود، مأمور آوردن نعش از شوشا به تهران گردید. نعش چندی در حضرت عبدالعظیم به امانت سپرده شد و سپس در 26 جمادیالاول 1212ق / 16 دسامبر 1797م طی تشریفاتی خاص به نجف اشرف حمل گشت و پشت سر ضریح مطهر حضرت علی(ع) دفن گردید.
پس از کشته شدن آقامحمدخان، در لشکر وی آشوب افتاد. میرزا ابراهیم کلانتر (اعتمادالدوله) گروهی از سپاهیان را مرخص کرد و بخشی را به سرداری حسینقلیخان قاجار (برادر فتحعلیشاه). و سلیمانخان اعتضادالدولۀ قاجار و نیز دستههایی از تفنگچیان فارسی و مازندرانی را از راه اردبیل به تهران گسیل داشت. باباخان )فتحعلیشاه) که از پیش آمادۀ سفر به تهران بود، به دنبال خبر شدن از مرگ عموی خود، از شیراز به پایتخت آمد و با زمینهچینیهای اعتمادالدوله و سران قاجار پادشاهی خود را آغاز کرد. وی در همان اوان پس از جنگ با صادقخان شقاقی و شکست او جواهرات سلطنتی را بازگرفت. قاتلان آقامحمدخان نیز که در ربیعالاول 1212ق / اوت 1797م دستگیر شده بودند، به زشتترین صورت (جدا کردن مفاصل و سوزاندن آنها) به دستور شاه تازه بر تخت نشسته کیفر شدند.
شخصیت و خصایل
در تحلیل شخصیت آقامحمدخان افزون بر عوامل تاریخی و اجتماعی، باید وضع جسمی و روحی خاص او را نیز در نظر داشت. وی در 6 سالگی به فرمان علیقلیخان افشار (عادلشاه، برادرزادۀ نادر) مقطوعالنسل گردید و به نام اختهخان شهرت یافت. این کار همچون خاری در تن و جان او خلید و او را زشت رخسار و پرآزار و دژرفتار به بار آورد. آقامحمدخان از لحاظ جسمی ضعیف و علیلالمزاج مینمود. بیماری سرع داشت و یکبار هم در 1205 یا 1206ق / 1790 یا 1791م سکته کرد و 3 روز در حال بیهوشی بود تا با درمان دو پزشک دانا، میرزا مسیح تهرانی و میرزا احمد اصفهانی، بهبود یافت. با اینهمه ارادهای قوی داشت و میکوشید کاستیهایش آشکار نگردد. ولی هرکس او را از دور میدید، نوجوانی 14، 15 سالهاش میپنداشت. آقامحمدخان از این امر ناراحت میشد و بسیار بدش میآمد که کسی به چهره یا چشمانش بنگرد. با اینکه میدانست دیگران به احوالش واقفند، کوشش میکرد تا ندانند یا بنمایانند که نمیدانند. از همینرو، تشکیل حرمسرا داد و زنی چند به همسری برگزید (پاکروان، 67-69). با همه گرفتاریها، به شکار و مطالعه هم علاقهمند بود. شبها در کنار بسترش شاهنامه میخواندند. به امور مذهبی معتقد بود. نماز و نوافل و نماز شب (گاه با گریه) بهجا میآورد و ادعیه، اذکار و زیارت عاشورا میخواند. روزه میگرفت و گاه در حال اضطرار هم روزۀ خویش را نمیشکست. نسبت به ائمۀ اطهار(ع) ارادت داشت. تذهیب گنبد حضرت امام حسین(ع) و ضریح نقرۀ نجف اشرف، مرمت آستان قدس رضوی در مشهد و تعمیر چندین مسجد در قزوین و تهران به فرمان او انجام گرفت در عین حال، چون دیگر شاهان شراب نیز مینوشید (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 25).
سابقۀ خانوادگی نیز در ساخت شخصیت او اثر خود را بر جای نهاده بود. فتحعلیخان قاجار، جدّ او در 42 سالگی به دست قاجاری از تیرۀ دولو، احتمالاً به تحریک نادرشاه افشار کشته شد. محمدحسنخان پدر او در 44 سالگی به دست قاجارهای دیگری از دولو به تحریک زندیان به قتل رسید. حسینقلیخان برادر او در 27 سالگی به دست طایفۀ ترکمان کوکلان با توطئۀ دولوها و تحریک زندیان کشته شد. وی قدرت دولوها را که غالباً بر ایل قاجار سیادت داشت کاهش داد و ترکمانان را سرکوب کرد، یا به خدمتهای سپاهی کشاند. آقامحمدخان فرزند ایل و مرد جنگ و ستیز بود. وی مردی شجاع، فرزانه، با تدبیر و کیاست بود. گرچه شمشیرزن بود، اما میکوشید از فکرش بیشتر استفاده کند. بنابر گفتۀ اعتمادالدوله، صدراعظم او «سرش کاری برای دستش باقی نمیگذاشت». در سرکوبی دشمنان هر نیرنگی را روا میدانست و برای بقای سلطنت قاجار و مصلحتهایی که تشخیص میداد، به هیچکس رحم نمیکرد و عزیزترین برادران و یاران و کسان خود را در این راه سر به نیست میکرد. بسیار سنگدل و کینهجوی بود. جنایات او در کرمان و بم و تفلیس وحشتناک بود و رفتارش با لطفعلیخان زند، شرمآور. پولدوست، خسیس و آزمند بود، اما نسبت به سربازان و نظامیان و هزینههای مذهبی سختگیری نمیکرد. به سادهترین پوشاکها و خوراکها بسنده میکرد و از تجمل دوری میگزید (ملکم، 2 / 350). استقبال مردم در شهرها از او، خوشآیند وی نبود. از نگارشهای متکلف و منشیانه و فتحنامههای اغراقآمیز بیزاری میجست. برخورد و رفتارش با مردم عادی و سربازان بهتر بود تا بزرگان و گردنکشان. آقامحمدخان در دورهای که شیوۀ ملوکالطوایفی ایران را به آشوب کشانده بود، آهنگ پادشاهی کرد. هزاران ستمگر کوچک، سران طوایف چادرنشین و زورمندان شهری در سراسر ایران اغتشاشها برپا کرده بودند و بازرگانی و کشاورزی از یک سوی و فرهنگ از دیگر سو، دچار وقفه گشته بود. وی دو نیروی سلطنتی زندیان و افشاریان را به کلی برانداخت و سران بسیاری از عشایر و ایلات را یا به خود جذب کرد یا نابود گردانید. اعراب خُزَیمه در قاینات، کردهای زعفرانلو در قوچان، شادلوها در بجنورد، کردهای غیلیچی در سبزوار، بیاتها در نیشابور، بختیاریها در مرکز، پارهای قبایل بلوچ و سیستانی و عرب در جنوب و ذوالفقار خان افشار خمسهای، هدایتالله خان گیلانی، محمدخان طبسی، میرحسینخان حیدری، باقرخان نوری مازندرانی، احمدعلیخان (از مدافعان باقرخان)، قمیشخان چنارانی، اسحاقخان قرایی، خسروخان اردلان کردستانی و دهها گردنکش دیگر در برابر خان قاجار تسلیم شدند.
از لحاظ قدرتهای خارجی، بریتانیا سرگرم پایگیری در هندوستان و برخی توطئهها در افغانستان و آسیای مرکزی (ماوراءالنهر) بود و عثمانیها گرفتار دشواریهای درونی و رویارویی با قدرتهای اروپایی بودند. تنها روسیه بود که سر تسخیر ایران داشت و آقامحمدخان بود که با استواری، این اندیشه را نقش بر آب کرد و به جِد در راه حفظ مرزهای ایران کوشید. آقامحمدخان تعلق به تیرۀ قوانلو (اشاقهباش) قاجار داشت و رئیس ایل قاجار بود. پس دفاع سیاسی آغازین او از سلسلۀ صفویه، دلیل تعلق خانوادگی به آن سلسله نبود. نه واژۀ آغا خصی بودن را میرساند و نه آقا لزوماً به معنای سید است. بدین اعتبار، برداشتهای محمدهاشم رستمالحکماء مبنی بر سیادت قاجاریه و انتساب آنان به دودمان صفوی، به افسانه بیشتر میماند (ص 274؛ خان ملک ساسانی، مقدمه)، هرچند که وی نیز بهسان نادرشاه و کریمخان از محبوبیت نسبی صفویان و اشتهار آنان بهره جست. بنیادگذار سلسلۀ قاجار قدرتهای کشور را در قاجاریان ادغام کرد و اینان را در تیرۀ قوانلو قدرت داد و همۀ مدعیان و رقیبان، حتی عزیزترین برادران را، از میان برداشت تا ولایتعهدی پسر برادرش بیمنازع بماند. خان کوشید تا نهاد سلطنت به گونۀ سنتی و تاریخی پا گیرد و امور دیوانی سر و سامان پیدا کند، اما نتوانست کاملاً به این امر بپردازد. سازمان اداری قاجار در زمان فتحعلیشاه، پایهگذاری شد و کسب نیرو کرد. میرزا اسماعیل، پیشکار ایل، کارهای کشوری را میچرخاند و میرزا اسدالله نوریِ لشکرنویس، عهدهدار کارهای نظامی بود. میرزا ابراهیم کلانتر با عنوان اعتمادالدوله، پس از تسخیر شیراز، همواره در کنار آقامحمدخان وظایف صدارت عظمی را بر عهده داشت. میرزا شفیع مازندرانی، میرزا محمدزکی علیآبادی، ملامحمد ساروی مازندرانی و کسان دیگری با عنوانهای وزارت، قوللر آقاسی، ایشیک آقاسی، منشیالممالک، مستوفیالممالک و جز اینها که مورخان نوشتهاند، انجام وظیفه میکردند. این عنوانها نه رسمی بود . نه در آن زمان از نظر دیوانی و اداری سر و سامانی داشت. با اینکه تقلیدهایی از دوران صفویه میشد، نظام ایلی تفوق بیشتری داشت. همچنین نشانههایی از 2 مجلس دیده میشد. یکی مکلف به رایزنی در کارهای کشوری و انجام اصلاحات بود که بیشتر پیران و ریشسفیدان و کلانتران و کدخدایان در آن شرکت داشتند و دیگری مأمور کارهای لشکری بود که جوانان و جنگاوران و سرداران نظامی از اعضای آن بودند. تصمیمگیرندۀ اصلی در هر 2 مجلس آقامحمدخان بود که به عنوان پادشاه و شخص اول مملکت و رئیس ایل حضور میداشت.
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان، صدرالتواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، وحید، 1349ش؛ همو، منتظم ناصری، تهران، 1300ق / 3 / 24-63؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1350ش؛ پاکروان، امینه، آغامحمدخان قاجار، ترجمۀ جهانگیر افکاری، تهران، زوار، 1348ش؛ جم ؛ حزین، شیخ محمد، سفرنامه (کوتاه شده)، به کوشش محمد ملایری، تهران، 1343ش، جمـ ؛ خان ملک ساسانی، احمد، سیاستگران دورۀ قاجار، تهران، طهوری، 1338ش، 1 / مقدمه؛ دنبلی، عبدالرزاقبیک مفتون، مآثر سلطانیه، تبریز، 1241ق، 17-24، 29، 33، 72؛ رستمالحکما، محمدهاشم، رستمالتواریخ، به کوشش محمدمشیری، تهران، امیرکبیر، 1352ش، صص 274-278؛ ساروی، محمد، تاریخ محمدی، نسخۀ خطی شورای ملی (سابق)، شمـ 10705، جم ؛ سایکس، سرپرستی، تاریخ ایران، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، وزارت فرهنگ، 1333ش؛ سپهر، محمدتقی لسانالملک، ناسخالتواریخ (بخش قاجار)، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، اسلامیه، 1358ق، 1 / 34-84؛ شمیم، علیاصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، ابنسینا، 1342ش، صص 14-31؛ عضدالدوله، سلطان احمدمیرزا، تاریخ عضدی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، 1355ش، صص 79، 139، 144؛ کلانتر، میرزامحمد، روزنامه، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، 1362ش، جمـ ؛ گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین، مجمل التواریخ، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ابنسینا، 1344ش، صص 208، 305، 353-354، 442، 443؛ مرعشی صفوی، میرزا محمدخلیل، مجمعالتواریخ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، طهوری و سنایی، 1362ش، صص 98، 149؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1329ش، صص 3-35؛ ملکی، جان، تاریخ ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیلخان حیرت، بمبئی، 1303ق؛ موسوی نامی، محمدصادق، تاریخ گیتیگشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال 1363ش، صص 51، 88، 170-175، 262-271، 293-395؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، بنیاد، 1344ش، 1 / 42-74؛ واتسون، رابرت گرانت، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858م، ترجمۀ غ. وحید مازندرانی، تهران، امیرکبیر، 1348ش، صص 50-105؛ هدایت، رضا قلیخان، روضةالصفای ناصری، تهران، خیام، 1399ش، 9 / 75-78، 85-87، 122، 240-241، 247-250.